recensie

Boekrecensie: 'Moeders Zondag' van Graham Swift

Het is een mooie voorjaarsdag in maart 1924. Op het Engelse platteland maakt Jane Fairchild, het dienstmeisje van de familie Niven, zich op om een fietstochtje te gaan maken. Ze hoeft die dag namelijk bij uitzondering niet te werken: het is 'Moeders Zondag' (Mothering Sunday), de jaarlijks terugkerende dag waarop alle leden van het huispersoneel vrij krijgen om hun moeder op te zoeken. Jane is echter een weeskind, opgegroeid in een kindertehuis, en zij heeft dus niemand om die dag bij op bezoek te gaan. Vandaar dat ze wil gaan fietsen. Maar deze dag zal anders verlopen dan ze zich had voorgesteld en haar leven een nieuwe wending geven.

Boekgegevens

• Auteur: Graham Swift
• Titel: Moeders Zondag (Mothering Sunday)
• Uitgeverij: Hollands Diep
• Verschenen: 2016
• Vertaler: Irving Pardoen
• ISBN: 9789048832460

Swift tekent de sfeer waarin deze uitzonderlijke dag zich afspeelt met een fijn penseel. Het is een paar jaar na de Grote Oorlog en vele families treuren om een of meer op de slagvelden gesneuvelde zoons. De stemming in de chique landhuizen is bedrukt, er staan overal ingelijste foto's van jongemannen die voorgoed zwijgen. De ooit zo welvarende families zijn zelf eveneens gedoemd: de meesten kunnen het zich allang niet meer veroorloven om er een hele trits bedienden en knechts op na te houden, van het huispersoneel resten alleen nog een kokkin en een dienstmeisje. Het zijn de nadagen van de Britse adel. Nog twee decennia, dan zal het allemaal voorbij zijn, maar de zoons des huizes die de doodsdans zijn ontsprongen leven verder alsof de negentiende eeuw nog altijd voortduurt: ze genieten ongegeneerd van hun materiële en seksuele privileges en rekenen op de discretie van het personeel.

Geheime verhouding

Zo heeft Paul Sheringham, de enig overgebleven zoon van de familie die het naburige landhuis bewoont, een verhouding met Jane Fairchild. Die verhouding duurt al zeven jaar; ooit betaalde Paul haar voor haar seksuele dienstverlening, maar mettertijd zijn ze echte geliefden geworden. Jane is zich echter terdege bewust van haar positie: zij kan geen eisen stellen, ze heeft geen rechten, het hangt uitsluitend van hem af of de verhouding doorgaat of wordt beëindigd.

Paul heeft zich verloofd met de dochter van een andere rijke familie, de Hobdays, en zal enkele weken na de zondag waarop de roman zich afspeelt met haar in het huwelijk treden en daarna verhuizen. Jane vraagt zich af of hun verhouding daarmee zal eindigen of dat ze elkaar gewoon in het geheim zullen blijven zien, wat niet ongebruikelijk was in die kringen. Ze durft het niet te vragen, bang als ze is voor het antwoord.

Geen gewoon dienstmeisje

Die zondagochtend kunnen de twee onverwachts genieten van een intiem rendez-vous bij hem thuis, in zijn eigen slaapkamer, omdat zowel het personeel als zijn ouders die dag afwezig zijn. Jane merkt dat Paul na het liefdesspel opvallend lang treuzelt alvorens zich aan te kleden en op weg te gaan naar een lunchafspraak met zijn aanstaande. Dat geeft haar te denken. Ziet Paul soms op tegen zijn nieuwe leven? Hebben zijn ouders hem gedwongen tot een verstandshuwelijk? Wellicht uit dringende financiële noodzaak?

Jane is geen gewoon dienstmeisje. Ze heeft in het weeshuis niet alleen onderdak en eten gekregen, maar er ook leren lezen en schrijven. Later, toen ze een betrekking als dienstmeisje had gekregen in het landhuis van de familie Niven, heeft ze beschroomd aan de heer des huizes gevraagd of ze wel eens een boek uit de bibliotheek zou mogen lenen. Bij het afstoffen van de boeken had ze namelijk titels gezien die haar intrigeerden en daar wilde ze graag meer van weten. En meneer Niven had niet, zoals ze half en half had verwacht, boos geantwoord dat een dienstmeisje niet werd geacht boeken te lezen, maar aangenaam verrast gereageerd en ingestemd met haar verzoek.

Als ze eenmaal is begonnen wil ze steeds nieuwe boeken lezen, en uiteindelijk wordt zo de kiem gelegd voor een later schrijverschap. Het cruciale moment dat haar leven een nieuwe wending in die richting zal geven, beleven we als lezers mee op deze 'Moeders Zondag'. Het is een tragisch en schokkend voorval dat iedereen die ervan verneemt hevig aangrijpt en alle bestaande verhoudingen even op de kop zet. Ook Jane is helemaal van de kaart als ze ervan hoort, maar voor haar betekent deze ervaring nog iets meer: ze komt tot het besef dat ze het talent heeft verhalen te bedenken die niet letterlijk waar zijn maar wel 'naar het leven getekend' - kortom, dat ze een schrijfster in wording is.

Snijdende levenslijnen

Daarmee zegt Swift, die ons op adembenemende wijze het verhaal van die ene dag in het leven van Jane vertelt, natuurlijk ook iets over zichzelf en zijn eigen schrijverschap, terwijl hij zichzelf toch buiten beeld houdt. Via tijdsprongen terug en vooruit, die bijna de gehele twintigste eeuw beslaan, ontvouwt zich het lange leven van een vrouw die bij haar geboorte geen enkele kans leek te maken op een lang en vervullend leven (ze weet zelfs haar echte naam en haar precieze geboortedatum niet), maar die tegen alle verdrukking in een plek voor zichzelf zou weten op te eisen. Op die ene dag wordt niet alleen haar ontluikende schrijversleven zichtbaar, maar tegelijkertijd de teloorgang van de Britse aristocratie.

In deze schitterende korte roman zoomt Swift in op dat ene moment in de geschiedenis waarop alle levenslijnen elkaar snijden. Met duivels plezier toont hij hoe de een - de gevoelige, intelligente Jane - begint aan een reis die haar uiteindelijk tot een succesvol schrijfster zal maken terwijl er bij de ander - de botte, slechts in zijn eigen pleziertjes geïnteresseerde Paul - sprake is van een gestaag neergaande lijn. Swift laat de lezer meegenieten van zijn meesterschap door dat ene moment, die prachtige voorjaarsdag in 1924, steeds maar weer te rekken. Je wilt het boek niet meer wegleggen; je had die veelbetekenende dag liefst nog veel langer willen meemaken.