recensie

Boekrecensie: 'Dijk' van H.M. van den Brink

De roman 'Dijk' van H.M. van den Brink is ogenschijnlijk een vrij zakelijk verslag van de band van een man met de collega met wie hij tientallen jaren lang samenwerkte en die nu vertrokken is. Onder de oppervlakte schuilt een veellagig verhaal over een tijd vol ingrijpende veranderingen en de invloed daarvan op het leven van gewone mensen.

Boekgegevens

• Auteur: H.M. van den Brink
• Titel: Dijk
• Uitgeverij: Augustus
• Jaar van verschijning: 2016
• ISBN: 978-90-254-4640-6

De naamloze ik-figuur van 'Dijk', een korte roman van H.M. van den Brink, blikt terug op de afstandelijke collegiale verhouding die er bestond tussen hem en de ondoorgrondelijke Karl Dijk. Ze leerden elkaar begin jaren zestig kennen als ambtenaren bij de Rijksdienst voor het IJkwezen, destijds een overheidsinstelling die toezag op een correcte gang van zaken bij het wegen en meten in de handel. Weegschalen en balansgewichten werden regelmatig gecontroleerd en zo nodig gecorrigeerd, en eens in de zoveel tijd reisde er iemand naar Parijs om de daarbij gebruikte hulpmiddelen te vergelijken met de standaardmaten die al sinds eeuwen in de Franse hoofdstad werden bewaard.

Afscheidsreceptie

De lezer beleeft samen met de verteller de dag waarop de afscheidsreceptie voor Karl Dijk wordt gehouden. Het IJkwezen is inmiddels allang geprivatiseerd tot een bedrijf met een chique naam (Metrifact) en gehuisvest in een modern kantoorgebouw aan de rand van de stad; in de hal van dat gebouw zweeft een massief abstract kunstwerk dreigend boven de komende en gaande werknemers en bezoekers. De nieuwe directrice leest een speech voor die door de ik-figuur voor Dijk is geschreven, maar van Dijk zelf is geen spoor te bekennen. Waarom is deze mysterieuze figuur niet op zijn eigen afscheid verschenen?

Het verslag van die vreemde dag is doorweven met flashbacks waarin het contact tussen de verteller en Dijk steeds meer contouren krijgt. We zien ze op hun werkkamer bezig terwijl de koffiejuffrouw langskomt, of ze trekken de provincie in om winkels en bedrijven te bezoeken voor onaangekondigde controles. Daarbij passeert een stoet van wonderlijke en beklagenswaardige figuren de revue, die met veel vaart en humor worden beschreven. Ook dreigt er weleens gevaar, bijvoorbeeld wanneer een boze boer de verteller in een donkere schuur opsluit.

De band met Dijk en het werk dat de beide mannen doen vormen slechts de bovenste laag van het verhaal. Daaronder ontvouwt zich een rijk geschakeerd beeld van een land in transitie. De lezer krijgt een inkijkje in de geschiedenis van het ijken en meten, de plechtige omgang met de oude standaardmaten in Parijs en de moderne standaarden die daarvoor in de plaats kwamen. Maar ook wordt duidelijk hoe ingrijpend de veranderingen van de afgelopen halve eeuw in de Nederlandse maatschappij waren: de teloorgang van de kleine middenstander en het verdwijnen van de alomtegenwoordige overheidsbemoeienis, de opkomst van het markt- en winstdenken en de managers. Vroeger was de wereld klein, benauwend zelfs, maar ook veilig: je wist waar je aan toe was en wat je plaats was. Meestal was je eerste betrekking een baan voor het leven. Daarvoor in de plaats kwam een maatschappij waarin permanente aanpassing en bijscholing de norm werd en alle oude zekerheden verdwenen.

Huiveringwekkende finale

Dit motief is op natuurlijke wijze met de verhaallijnen verweven; het boek is beslist geen theoretische verhandeling. Van den Brink heeft ook nog een prachtige (en huiveringwekkende) finale in petto. Ook de karaktertekeningen zijn sterk, bijvoorbeeld die van de nieuwe directrice, een nijdige kastelein, een zielige, in het geniep frauderende winkelier en Ada, de liefdevol beschreven echtgenote van de ik.

In de verteller en Dijk zie je twee manieren om met veranderingen om te gaan: de ik probeert met zijn tijd mee te gaan, Dijk houdt vast aan het oude. Dijk staat voor onwrikbare principes, maar ook voor starheid, het tegenhouden van de onvermijdelijke vooruitgang. De ondertitel van het boek is 'een vergelijking'; dat slaat niet alleen op de vergelijking tussen de twee mannen, het verwijst natuurlijk ook naar het wegen en ijken zelf. Op een klassieke balans werd op een precies voorgeschreven wijze aan de hand van standaardgewichtjes het gewicht van iets anders vastgesteld. De balans maakte later plaats voor de nauwkeurige, maar saaie elektronische weegschaal. Evenzo werden oordelen een halve eeuw geleden geveld door te kijken naar geijkte opvattingen die algemeen voor vaststaand werden gehouden; die vanzelfsprekendheden zijn weg.

Zo bezien schetst 'Dijk' ook een ontroerend portret van een oude man die zijn houvast kwijtraakte.