recensie

Zwarte Piet en Zwarte Sinterklazen - Wild geraas

Zwarte Piet staat in het middelpunt van de belangstelling en lang niet altijd op een feestelijke manier. Zwarte Piet hoort bij Sinterklaas zoals kop bij munt hoort en yin bij yang. Het is een misvatting dat Zwarte Piet voortkomt uit onderdrukking van de slaven en een staartje kolonialisme is. We zijn kwijt wat de precieze oorsprong van de zwarte sidekick van de Sint is, maar daarmee zijn alle mensen die van Zwarte Piet houden of die zich zwart schminken om hem te spelen nog geen racisten. Wie het hardste schreeuwt heeft nog geen gelijk. In 2014 verscheen er een boek (Zwarte Sinterklazen) en in 2015 een documentaire (Wild Geraas). Boek en documentaire tonen aan dat Zwarte Piet en racisme of slavernij verschillende dingen zijn en dat het Sinterklaasfeest juist wijst naar onze gemeenschappelijke oorsprong.

Sinterklaasgebruiken

Arnold-Jan Scheer – hij is journalist, theater- en televisiemaker – raakte geïnteresseerd in Sinterklaasgebruiken en de figuur van Zwarte Piet. In de jaren 80 schreef hij een artikel over Sinterklaasgebruiken op de Waddeneilanden voor het blad Haagse Post en sindsdien jaagt hij achter soortgelijke tradities aan. Tot in alle uithoeken van Europa – de best bewaarde gebruiken vinden plaats in geïsoleerde streken – maakte hij de traditionele feesten mee en documenteerde ze.

Wild Geraas – de documentaire

Scheer verdiepte zich in die gebruiken, die zich in de donkere maanden van het jaar afspelen, en ontdekte overeenkomstige archetypen en figuren die onmiskenbaar aan de Nederlandse Zwarte Piet doen denken. Samen met cameraman en documentairemaker Roy Dames reisde hij naar de afgelegen plekken om filmopnames te maken en interviews te houden. Het resulteerde in de 52 minuten durende documentaire Wild Geraas, een zoektocht naar de oorsprong van het Sinterklaasfeest.

Zwarte Piet is geen racist

Meer dan dertig jaar was Scheer bezig met zijn onderzoek toen hij in 2013 middenin de discussie over Zwarte Piet belandde. Scheer is geen woordvoerder van de voorstanders van Piet, hij klimt niet op de barricade tegen de tegenstanders. Hij heeft tientallen jaren gegevens verzameld en kan met beelden en feiten onderbouwen wat de anti-Pieten beweging niet wil horen: Zwarte Piet komt niet voort uit de tijd van het kolonialisme en is geen onderdrukking van de bruine medemens. Zwarte Piet is geen racist.

Wild Geraas verheldert

Voor- en tegenstanders van Zwarte Piet bestrijden elkaar te vuur en te zwaard. Terwijl het steeds moeilijker lijkt dit conflict – dat elk jaar in de maanden voorafgaand aan 5 december oplaait - te bedwingen, vermijden of in goede banen te leiden, verheldert de documentaire Wild Geraas de zaak. Deze film gaat over de oorsprong van het Sinterklaasfeest, daarnaast over de rol van Zwarte Piet als zijn helper in al zijn gedaantes door de eeuwen heen. Wild Geraas gaat over meer dan alleen een Sinterklaasdiscussie.

Prehistorisch cultureel erfgoed

De beelden die gedraaid zijn in heel Europa, spreken boekdelen. Samen met interviews met deskundigen tonen deze aan dat het feest tot een bijzonder oud, prehistorisch cultureel erfgoed behoort, uit een gebied dat zich uitstrekt van Engeland tot India. De bewering dat Zwarte Piet met slavernij of racisme te maken heeft wordt in deze documentaire ontkracht, zonder er aan voorbij te gaan dat mensen zich gekwetst voelen door het fenomeen. Het verhaal van Scheer toont aan dat Zwarte Piet en racisme of slavernij verschillende dingen zijn en het Sinterklaasfeest juist wijst naar onze gemeenschappelijke oorsprong.

Zwarte Sinterklazen

Het boek Zwarte Sinterklazen, met de ondertitel ‘over Pieten en ander heidens volk’ is de papieren weerslag van de documentaire. De reizen die Scheer maakte en de gebruiken die hij in afgelegen dorpjes en door water van het vasteland gescheiden gebieden tegenkwam, zijn beschreven in het boek. Het boek is ook een weerslag van een jarenlange studie over Sinterklaas en Zwarte Piet en soortgelijke gebruiken. Deskundigen zijn bezocht en archieven bestudeerd.

Roet en trickster

Zwarte Piet is een zwart gemaakte man. Hij is niet zwart van de schoorsteen, maar maakte zich, oorspronkelijk, zwart met roet. Dat Zwarte Piet een neger zou zijn is pas in de negentiende eeuw ingevoerd, met dank aan hoofdonderwijzer Jan Schenkman uit Amsterdam. Zwart maken is een heel oud gebruikt en gaat terug naar de prehistorie. Toen er vuur kon worden gemaakt was er ook houtskool en roet waarmee je je wangen zwart kunt maken. In Afrika en Suriname zie je soortgelijke gebruiken, maar daar maken de bruine mensen zich wit met witte klei.

En het zwart (of wit) staat voor groeikracht, geluk. Het is een manier om je te verbergen, het is een masker. In de feesten die Scheer tegenkwam wordt het zwart ook gebruikt om meisjes en vrouwen een zwarte veeg op de wang te geven. Dat heeft met vruchtbaarheid en veroveren te maken.

Underdog en held

Zwarte Piet bij het Nederlandse Sinterklaasfeest is een trickster, een pias, schelm, zoals de Erlequino in de Commedia dell'arte. Hij is de ongrijpbare knecht van Sinterklaas, de anarchist en de out of the box-denker, degene die uiteindelijk de oplossing geeft. Raakt de stoomboot uit koers vanwege een storm? Piet lost het, uiteindelijk, op. Pakjes kwijtgeraakt onderweg van Spanje naar Nederland? Piet weet, ten slotte, raad. Zwarte Piet is de underdog die tot held kan transformeren. “Dat archetype herkent ieder kind in hem,” schrijft Scheer. “Zwarte Piet is geen slaaf. Integendeel, hij is een held. Hij duikt steeds weer op. Hij is ongrijpbaar. Hij is van het volk.”

Het boek

Zwarte Sinterklazen
over Pieten en ander heidens volk
Stichting Uitgeverij Papieren Tijger Breda
ISBN 978 90 6728 304 5
Prijs: € 18,00
2014

De documentaire

Wild Geraas
De makers: Arnold-Jan Scheer en Roy Dames
Duur: 52 minuten
2015

Mijn opinie

Ik zag de film bij een pers-viewing op 1 oktober 2015 in Theater Casablanca, Zeedijk 24 in Amsterdam. Wild Geraas zou verplichte kost moeten zijn voor alle organisatoren van Sinterklaasintochten en –feesten, organisatoren die zich in een spagaat gemanoeuvreerd voelen. De achtergrondinformatie in dit boek en in deze film zal ze steunen het feest vol overtuiging in stand te houden en weerstand te bieden aan opinieleiders die veel platform krijgen op de nationale tv en daarmee de politiek correcte mening in pacht lijken te hebben. Platforms van veelbekeken televisiepraatprogramma’s die geen stoel laten voor deskundigen die slavernijverhalen onderuit kunnen halen met feiten en die Zwarte Piet in een duizenden jaren lange traditie kunnen plaatsen.

Vooralsnog lijkt er geen zendgemachtigde bereid de documentaire uit te zenden, wordt hij voor IDFA niet aangenomen, wordt er aan tafel van DWDD niet meer over Zwarte Piet gepraat en heeft Pauw alleen stoelen voor de anti-Pieten club. Wild Geraas polariseert niet, kiest ook geen kant, maar laat feiten zien over feesten en tradities in vele geïsoleerde oorden, met archetypes die duidelijk maatje zijn van Zwarte Piet. Net als Arnold-Jan Scheer speelde ik vele keren voor Zwarte Piet, vol overtuiging en met heel veel plezier. Die zoete herinnering laat ik niet vergallen door een racistisch glazuurtje.

Lees verder

• Zwarte Piet en de Pietmakeover
• Zwarte Piet voor de rechter? - aangifte
• Zwarte Piet wordt moderner en schoorsteenpiet
• Zwarte Piet zonder oorringen - cosmetische aanpassingen