recensie

Frieslands verleden beleven in Afke's tiental

Een van de meest gelezen boeken van de kinderboekenschrijfster Nynke van Hichtum is “Afke’s tiental”. Het boek beschrijft het dagelijks leven van een groot arbeidersgezin rond 1900. Het is gebaseerd op ware gebeurtenissen en mensen die echt hebben bestaan. Model stond het gezin Feenstra uit Warga.

Afke’s tiental

Wanneer haar echtgenoot Pieter Jelles Troelstra in 1900 een gevangenisstraf moet uitzitten, begint Nynke van Hichtum, pseudoniem voor Sjoukje Bokma de Boer met het schrijven van een nieuw boek getiteld “Afke’s tiental”.

Dienstmeisje Hiltsje Feenstra

Sjoukje en haar man wonen de eerste jaren van hun huwelijk in Huizum, een plaats dicht bij Leeuwarden. In die tijd hebben ze een dienstmeisje, Hiltsje Feenstra. Hiltsje komt uit het Friese Warga. Ze is een van de kinderen uit het grote arbeidersgezin van Sjoerd en Harmke Feenstra. Hiltjsje vertelt vaak hoe het er bij haar thuis aan toe gaat in het grote gezin. Sjoukje is erg geinteresseerd. Het intrigeert haar zo, dat ze besluit er een boek aan te wijden.

Sjoukje trekt de stoute schoenen aan

Sjoukje bereidt zich graag goed voor, voordat ze aan een boek begint. Ze besluit Warga eens met eigen ogen te gaan bekijken. Ze neemt het plaatsje en de omgeving goed in zich op. Ook maakt ze kennis met de moeder van Hiltsje, Harmke Feenstra-Tuinstra. Zij straalt een enorme levenswijsheid uit. Sjoukje heeft veel respect voor deze flinke vrouw.

Leven in armoe

De Feenstra’s leven in grote armoe. Vader Sjoerd werkt 18 uur per dag bij een kaashandelaar, waar hij slechts 9 cent per uur verdient. Van het verdiende loon wordt een gulden per week ingehouden, voor de huur van het huisje waarin ze wonen.

De spil van het gezin

Moeder Harmke is de spil van het grote gezin. Ondanks de vaak erbarmelijke omstandigheden waaronder het gezin leeft (kou, honger), is het een warm liefdevol gezin.

Geen kritisch werk

Sjoukje schrijft geen kritisch boek. Het is geen boek om aan te zetten tot opstand. Ze vertelt slechts het verhaal van de armen. Zij die in hun lot berusten. Daarmee wint zij het respect van deze groep. De minder bedeelden krijgen door het boek het gevoel, dat ze op een hoger plan komen te staan. Ook in de Tweede Kamer waar echtgenoot Pieter Jelles Troelstra inmiddels zitting heeft, wordt het boek enthousiast ontvangen.

Het boek wordt uitgegeven

In 1903 wordt het verhaal mede door toedoen van meester Jan Ligthart als boek uitgegeven.

“Afke’s tiental” door Nienke van Hichtum (1860-1939)
geïllustreerd door C. Jetses en J.H. Isings Jr.
uitgeverij Kluitman Alkmaar 27e druk

Begin van het boek

Afke’s tiental speelt zich af op het Friese platteland rond het jaar 1900. In het arbeidersgezin van Marten en Afke is zojuist het tiende kind geboren, een klein mager popke, dat de naam Sipke krijgt. De verzwakte Afke is tot verbazing van de oude baker Saapke, net zo blij met dit kleintje als met haar eerste kind. De geboorte wordt gevierd met voor ieder kind een suikerbeschuit (soekerbakken).

Tiental

De oudste twee van Afke’s tiental zijn het huis al uit. Watse (18) is soldaat en Wiepkje (16) heeft een dienstje bij een voorname familie in de stad Leeuwarden. Ook Eeltje (14) is al van school en werkt nu op de Boterfabriek. Klaas (10) helpt het gezin door petroleum te verkopen in het dorp. Verder zijn er nog Jouke van 12, steun en toeverlaat van moeder, Jetse van 8, Boukje van 6, Sietske van 4, de kleine peuter Wiebe en nu dus nog het popke erbij.

Hard bestaan

Het is een hard bestaan. Vader werkt bij de boer. In de wintermaanden als er minder te doen is op de boerderij, kan hij als vlasbraker toch wat verdienen. Moeder Afke loopt driemaal per week met de bollekorven (brood venten).

Eten

Het valt niet mee om de magen gevuld te krijgen. Het karige eten bestaat voornamelijk uit roggebrood besmeerd met wat aardappelpap en zout, ‘s middags aardappelen met mosterdsaus, waarin een klein stukje potvet is geroerd om de aardappelen in te stippen en ’s avonds karnemelksepap. Ieder extraatje op tafel maakt het eten tot een feestmaal.

Verwarming

’s Winters is het een zorg om het toch al tochtige huis warm te houden.

Kleding

Veel kleren hebben de kinderen niet. Als zij op zaterdagavond aan een wasbeurt worden onderworpen, worden ook de broeken, kousen en sokken gewassen. Die moeten de volgende dag (zondag) weer aan. De broeken worden met zwarte verf afgeborsteld! De kousen en sokken worden in de oven gedroogd.

Slapen

Er wordt geslapen in bedsteden, de kleintjes in een kribbe en kistje, de meisjes in het keldertje onder de bedstee van heit en mem en de jongens met zijn viertjes bij elkaar.

Opvoeding

De kinderen worden liefdevol opgevoed, maar een opvoedkundige tik is hen niet vreemd. Iedereen, ook de kleintjes hebben al een eigen taak in en om huis. Zo moeten de meisjes van 4 en 6 ieder eerst 12 naadjes breien, voordat ze mogen gaan spelen.
De jongens gaan naar school, maar hoe dat met die schooltijden zit? Er is sprake van een middagschool tot 18.00 uur en ook zaterdag is een schooldag.

Anecdotes

Als lezer leef je mee met tal van grote en kleine gebeurtenissen. Zo krijgt Jetse flink straf van de meester, wanneer hij met een groep kinderen hout wil sprokkelen in het bos van het oude slot (en dat notabene om ook wat voor moeder te doen). Klaas geeft zijn zuur verdiende centjes uit aan een warm wollen schort voor zijn moeder, maar krijgt bij thuiskomst een fikse oorvijg, wanneer hij de baby ietwat onhandig wil redden uit de grijpgrage handjes van Wiebe. De logeerpartij van de twee zusjes bij Wiepkje in de grote stad loopt uit op een drama, wanneer zij alleen voor een boodschap naar de bakker worden gestuurd. Tot grote ontsteltenis van Afke en de hele buurt is op een mooie zomerdag de kleine Wiebe spoorloos. Maar hij blijkt dichterbij dan gedacht.

Watse

Voor misschien wel het grootste avontuur zorgt Watse. Als hij met vader en de acht oudste kinderen gaat zeilen en vissen op een van de Friese meren. Heit krijgt een klap van een pen, de boot komt vast te zitten, ligt al gauw op zijn zij en loopt vol water. Kleren en eten worden nat. Na heel wat werk om te redden wat er te redden valt, zien Jetse en Klaas kans een ritje te maken op een schimmel, een ritje dat hen bijna fataal wordt. Kortom het wordt erg laat voordat het gezin weer herenigd is.

Blijvende herinnering in Warga

Het huisje in Warga bestaat al lang niet meer, maar Afke en haar tiental zijn vereeuwigd in brons door het standbeeld van de hand van Suze Boschma-Berkhout in het dorp.

Lezer wordt meegenomen in het verhaal

Hoewel ze niet wereldschokkend zijn, worden de gebeurtenissen in dit boek op zo’n inlevende manier beschreven, dat je je als lezer voelt opgenomen in de sfeer en tijd van toen. Ondanks de slechte sociale omstandigheden, waarin deze kinderen opgroeien beleven zij plezier in hun spel en hun omgeving, in de boeiende verhalen die vader hun vertelt als hij op zijn praatstoel zit, of in het kleine beetje extra dat ze zo nu en dan krijgen. Ook nu nog zeer lezenswaardig en bovendien leerzaam. Het is met recht een boek, dat jong en oud van acht tot tachtig zal aanspreken. En daarmee heeft de schrijfster haar doel bereikt.