recensie

Candide of het optimisme, Voltaire

Ten tijde van de Franse Verlichting was Voltaire één van de meest invloedrijke personen, zo niet de meest invloedrijke. Zijn werken hebben velen aangezet tot het gebruiken van het gezonde verstand in plaats van te vertrouwen op de oude ketenen van onder andere de kerk en het oude gezag. Zijn bekendste werk is het boek Candide, ou l'optimisme uit 1759. Dit boek vertaald zijn kritiek tegen verschillende instanties en levensopvattingen, maar vooral tegen de optimistische filosofie van Leibniz.

Achtergrond

Alvorens het verloop van het boek in een samenvatting uiteen te zetten is het noodzakelijk om het boek eerst in de tijdsgeest te plaatsen. In deze tijd waren er in Europa een hoop veranderingen aan de gang. Het waren de jaren van de Franse Verlichting. Frankrijk werd met sterke hand geregeerd door de koning en de geestelijkheid, iets waartegen een aantal filosofen zich tegen begonnen te verzetten. Het wapen van deze filosofen, waaronder Voltaire, Montesquieu en Diderot zou het schrijven zijn. Voltaire en Montesquieu waren beiden in Engeland geweest, waar zij verbaasd hadden gereageerd op de vrijheden die daar golden. Om de Franse bevolking bewust te maken van de situatie waarin zij leefden brachten ze meerdere werken uit, met als toenmalige bestseller de Encyclopédie. Dit enorme boekwerk van tienduizenden artikelen werd door heel Europa verspreid, hoewel het flink werd tegengewerkt door de autoriteiten. De denkbeelden die werden geuit in deze werken werden langzaam maar zeker populair bij grote delen van de Franse middenklasse, dit was een groeiende klasse die nog steeds geen enkel aandeel had in de macht in het land. Vanuit deze basis zouden de denkbeelden verder sijpelen totdat zelfs de arbeiders en de ongeletterden hiervan doordrongen werden. Vanuit deze basis zou de onrust verder groeien, totdat deze uiteindelijk tot de Franse Revolutie escaleerde. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Goethe eens heeft gezegd dat Voltaire de aanstichter van de Franse Revolutie is.

Naast de Encyclopédie, is Candide een van de belangrijkste werken van de Franse Verlichting. In dit boek wordt niet alleen de optimistische filosofie van Leibniz op de hak genomen, maar tevens de kerk, uitspattingen van naties, wreedheden van personen, denkbeelden en instanties. Het boek beoogd de lezer uiteindelijk bij te brengen dat het niet deze instanties of denkbeelden moet volgen, maar vooral het eigen gezonde verstand. Door de tijd heen is het boek dan ook diverse malen verboden geweest: in het meest recente verleden is dit in 1929 in Amerika gebeurd (het boek werd door de douane te obsceen bevonden), in 1935 in de Sovjet-Unie en in 1953 zelfs nog door een Nederlandse instelling die het niet vond stroken met de goede katholieke moraal.

Het verhaal

Candide is een zachtaardige jongen die op het kasteel woont van Baron Thunder-Ten-Thronck. Het leven daar is redelijk goed en hij krijgt onderwijs van Dr. Pangloss, samen met de dochter van de baron (Cunégonde) en haar broer. Dr. Pangloss vertolkt in zijn onderwijs de ideeën van Leibniz: de dingen kunnen niet anders zijn dan zij zijn, want alles is gemaakt naar het beste doel. Als gevolg hier van is deze wereld de best mogelijke wereld. Als voorbeeld hierbij noemt hij bijvoorbeeld dat varkens gemaakt zijn om te eten, als gevolg daarvan eten wij varkensvlees. Onder de indruk van de geleerdheid van Dr. Pangloss neemt Candide deze filosofie natuurlijk in zich op. Hij is echter ook verliefd op Cunégonde, wat ervoor zorgt dat hij van het kasteel wordt weggejaagd zodra hij gespot wordt als hij haar kust. Tijdens het rondzwerven na het verlaten van het kasteel komt hij uiteindelijk bij het leger terecht. Hier komt hij er echter al snel achter dat beide zijden die tegen elkaar strijden even slecht zijn, als gevolg gaat hij weer zwerven. Hier komt hij dan uiteindelijk via Nederland Pangloss weer tegen. Deze weet hem te vertellen dat de Bulgaren het kasteel hebben aangevallen en de hele familie hebben vermoord. Jacques, een vriend van Candide uit Nederland, helpt Pangloss aan zijn opgelopen verwondingen en ze gaan samen aan boord van een schip. Jammerlijk genoeg vergaat het schip door een storm, waarbij Jacques ook omkomt. Pangloss en Candide komen echter aan bij de "vrije mensen" in Lissabon. Deze blijken echter de aardbeving in Lissabon te willen stoppen door het ophangen van Pangloss, wat zij dan ook doen. De aardbevingen stoppen toevalligerwijs dan ook.

Candide gaat nu alleen verder, maar komt Cunégonde weer tegen. Zij blijkt nu eigendom van een Jood en een grootinquisiteur te zijn. In een gevecht tussen de Jood en Candide, wint Candide en hij dood voor de zekerheid de grootinquisiteur ook. Samen met Cunégonde verschepen ze zich naar Cadix. Candide wordt nu echter wel achtervolgd voor moord, en probeert uit te wijken naar Paraguay met een bediende, Cacambo. Hier blijkt de broer van Cunégonde de commandant te zijn en hij vraagt hem meteen of hij mag trouwen met Cunégonde. Dit wordt hem echter geweigerd en Candide doodt hem ook. Op de vlucht komt Candide uiteindelijk met Cacamba aan in El Dorado. Hier blijkt de rijkdom letterlijk op straat te liggen. Ondanks de rijkdommen hier besluit Candide toch weer te vertrekken. Hij wil zijn Cunégonde weer zoeken. Na een maand krijgt hij honderd schapen met goud en diamanten mee op zijn reis. Op deze reis komt hij een neger tegen, die zwaar te lijden heeft gehad onder de mishandelingen van zijn meester. Deze verteld zijn verhaal en voor Candide wordt het nu echt duidelijk dat de filosofie van Pangloss niet opgaat in de realiteit. Ze kopen een schip van de meester van de slaaf, maar deze blijkt hem te bedriegen waardoor Candide uiteindelijk weer veel geld kwijt is. Via Engeland komt hij uiteindelijk toch in Venetië terecht, waar hij Cacambo met Cunégonde weer hoopt te treffen.

Aangekomen in Venetië blijkt Cacambo echter slaaf gemaakt te zijn en is Cunégonde in Constantinopel. Onderweg komt Candide Pangloss en de broer van Cunégonde weer tegen, zij blijken toch niet dood te zijn, maar zijn nu galeislaven. Hij koopt ze vrij en ze vertrekken gezamenlijk naar Constantinopel. Pangloss blijkt echter ondanks zijn eigen ervaringen en de verhalen van Candide nog steeds overtuigd te zijn van zijn eigen mening. Als het gezelschap Cunégonde uiteindelijk tegenkomt, blijkt deze in de loop der tijd lelijk te zijn geworden. Hoewel Candide haar nu niet meer aantrekkelijk vind besluit hij toch met haar te trouwen. De jonge baron blijkt nog steeds tegen een huwelijk van Candide en Cunégonde te zijn, het gevolg is dat hij weer teruggegeven wordt aan de bootsman van de galei en weer terug in de slavenbank zit. Na de trouwerij is echter nog steeds niemand gelukkig. Ze vragen aan meerdere mensen raad en een Turk komt met het antwoord: "Ik heb slechts twintig morgens grond, ik bebouw die samen met mijn kinderen; arbeid drijft verre van ons de drie grootste plagen: verveling, verdorvenheid en armoede." Het resultaat is dat Candide tot de conclusie komt dat het lot van deze oude Turk veel beter is dan dat van alle Koningen, slaven, geestelijken enz die hij is tegengekomen op zijn reizen. Hij besluit dan ook dat men zijn eigen tuin moet onderhouden.

Conclusie

Gedurende het verhaal wordt het voor Candide steeds duidelijker dat de filosofie van Pangloss niet kan kloppen. Er is immers zoveel wreedheid dat het nooit de best mogelijke wereld kan zijn. Tijdens zijn reis komt hij er ook achter dat er nog meer mis is met de wereld en het gedachtegoed. Zo blijkt dat de rijkdom van El Dorado hem niet kan bekoren, het is saai en leeg. Geestelijken en het geloof blijken meer schade aan te richten dan dat zij goed doen en zelfs complete landen blijken schuldig aan praktijken als genocide (incabeschaving in Peru, door de Spanjaarden). Door al zijn ervaringen komt hij uiteindelijk tot de conclusie dat in tegenstelling tot de leer van Pangloss (leibniz), deze wereld absoluut niet de beste van alle mogelijke werelden is en dat het mogelijk is om zelf deze wereld te veranderen. Dit maakt hij duidelijk door te benadrukken dat men zijn eigen tuin moet onderhouden.