recensie

Recensie: Een lucifer ontbranden

In 2004 publiceerde Roelf Middel zijn Trendonderzoek Overheidscommunicatie, getiteld “Sprekend de bestuurder”. Eén van de conclusies hieruit was dat ‘contactuele vaardigheden’ als belangrijkste competentie wordt gezien door communicatieprofessionals, met op de tweede plaats ‘analytisch vermogen’. Maar wat is ‘analytisch vermogen’? Middel besloot op zoek te gaan naar de kwaliteit achter de kwantiteit.

Over het boek

• Auteur: Roelf Middel
• Titel: Een lucifer ontbranden. Verslag van een zoektocht naar analytisch vermogen met behulp van 25 interviews
• Uitgave: Hogeschool Utrecht, 2005
• Blz.: 196
• ISBN: 90 775750 0 6

Over de auteur

Roelf Middel was tussen 2002 en 2006 lector Overheidscommunicatie aan de Hogeschool Utrecht. Daarna is hij verder gegaan als zelfstandig consultant op het terrein van communicatie. In 2008 verscheen van hem 'De spannendste manier van leven. Een verzameling van 100 recensies.'

Inhoud

Intellectuele zoektocht

“Een lucifer ontbranden” verwijst naar een levensles van de Palestijnse wetenschapper Edward Said. In deel drie vertelt Middel de anekdote van de jonge Said die over het onderwerp ‘een lucifer ontbranden’ een degelijk edoch ongeïnspireerd verslag schreef, maar na bespreking met zijn docent tot het inzicht kwam dat studie een intellectuele zoektocht kan zijn. En een zoektocht, waarvan het karakter ‘hier en daar wat persoonlijk’ is, is dit boek geworden. Middel gebruikt de metafoor van de reis voor een opbouw in drie delen: “reislust” als inleiding, “foto’s en indrukken van onderweg” als kern en “de koffers uitgepakt” als slot.

In de inleiding wordt het onderwerp van de zoektocht geïntroduceerd. Analytisch vermogen is zowel een voorwaarde voor als een vrucht van opleiding. In de praktijk van het openbaar bestuur en de overheidscommunicatie kun je niet zonder. Om werkelijk te weten wat het inhoudt, moet je mensen die verantwoordelijke posities bekleden vragen naar de ontwikkeling en toepassing van analytisch vermogen.

Interviews

In “Een lucifer ontbranden” zijn 25 interviews opgenomen met professionals uit het openbaar bestuur of uit functies die daar nauw mee van doen hebben. De interviews zijn allemaal volgens een zelfde stramien gehouden. De geïnterviewden, geselecteerd op functie en persoon, kregen vooraf een indicatie van de gespreksonderwerpen. Tijdens het interview werd van de betrokkene een foto gemaakt waarop hij of zij poseert met een voorwerp dat voor hem of haar een speciale betekenis heeft in relatie tot analytisch vermogen. Ook hier konden ze van tevoren over nadenken. Deze speelse en visueel krachtige methodische ondersteuning leverde een schitterende reeks van verbeeldingen op; van schilderij tot schaakbord en van beeldje tot boek. Ook de auteur zelf poseert met zijn voorwerp: het boek “Stijloefeningen” van Raymond Queneau. Dit boek bestaat uit 99 versies van hetzelfde verhaal. ‘Origineel’ en ‘waarheid’ vervagen; wat overblijft zijn perspectief en perceptie. En daarmee is alvast een facet omschreven van het begrip ‘analytisch vermogen’. Queneau, overigens, is een patafysicus. Dat is een literator met een voorliefde voor wiskunde en logica die procédés uit de wetenschappen op een speelse manier hanteert. Patafysici halen hun hart op aan denkbeeldige oplossingen of juist aan contraintes, vormbeperkingen in tekst. (Een bekende Nederlandstalige patafysicus is Hugo Brandt Corstius; men leze zijn onvolprezen “Opperlans! Taal- & letterkunde”). Analytisch vermogen is dus kunnen spelen met conventies, zoals regels en afspraken, vormen en normen.

Analytisch vermogen

In deel twee komen de geïnterviewden aan het woord. Ondanks hun band met het openbaar bestuur is het een bont gezelschap. Er zit een burgemeester bij, een ondernemer, en een rechter, een korpschef, een bestuurskundige en een hoofdredacteur. De spreiding, kortom, was zeer groot. Allen werden geconfronteerd met de vragen of zij in hun functie over analytisch vermogen moeten beschikken, wat onder analytisch vermogen kan worden verstaan en hoe je het kunt ontwikkelen, waar hun inspiratiebronnen liggen, en wat een communicatieprofessional aan analytisch vermogen in huis dient te hebben. Het is onmogelijk dit in kort bestek samen te vatten. De kracht van 25 persoonlijke verhalen rond één thema is dat details en patronen, situaties en contexten elkaar versterken en zo het inzicht vergroten. ‘Thick description’, zoals de befaamde cultureel antropoloog Clifford Geertz dit noemde. De eerste vraag is natuurlijk te retorisch, maar uit de antwoorden op de andere vragen komt naar voren dat analytisch vermogen in de kern bestaat uit het om kunnen gaan met problemen. En wel op verschillende manieren en vanuit een breed arsenaal aan vaardigheden; logisch, maar met gevoel en intuïtie, communicatief maar ook reflectief. Voor het ontwikkelen van analytisch vermogen blijken oefening, praktijkervaring en feedback onontbeerlijk. Inspiratie wordt opgedaan uit ‘belangrijke anderen’ zoals leermeesters en collega’s, en uit de schoonheid en diepgang van beeldende kunst, spel, en literatuur. Het zou mooi zijn als communicatieprofessionals dit allemaal in hun bagage hebben, maar dat is niet zo. Hun basis vanuit opleiding is te smal en niet iedere professional heeft de aanleg, moed en kracht om een metacognitief allrounder te zijn. Dat is helemaal niet erg, mits de blik maar op leren blijft gericht.

Bespiegelingen op het thema

Deel drie van “Een lucifer ontbranden” pakt uit met een samenvatting van bevindingen uit de interviews, persoonlijke bespiegelingen op het thema van de auteur zelf en een bespreking van communicatie als discipline in dit kader. De bespiegelingen leveren mooie anekdotes op die elk een stukje praktische wijsheid toevoegen aan de mozaïek van het begrip ‘analytisch vermogen’. Zo begrijpen we dat niet alleen logisch denken en redeneren, en relativeren hierin thuis horen, maar ook passie en nieuwsgierigheid, zelfreflectie, en verbeeldingskracht. Ga daar maar aan staan als communicatieprofessional. Gelukkig wordt benadrukt dat analytisch vermogen geen doel op zichzelf is maar een hulpmiddel om tot waardevolle inzichten te komen. Toch kan er ook dan nog wel wat mis gaan in overheidscommunicatieland, zoals bijvoorbeeld bij grootschalige beleidsoperaties en bij publiekscampagnes. Middel steekt daarom graag de communicatiediscipline nog een hart onder de riem. Zo doceert hij dat, met behulp van de zogenoemde ‘zilveren standaard’ als onderzoeksdesign, effecten van communicatie kunnen worden vastgesteld. Daarnaast, zo blijkt ook uit de interviews, mag de communicatiediscipline zich best proactiever opstellen. Het is zelfs opportuun om ook met een offensieve aanpak en tegenspraak het openbaar bestuur te dienen. Middel vat het samen in de aansporing ‘verdapperen’.

Transparantie

Tot slot houdt Middel nog een pleidooi om transparantie tot de kernfunctie van overheidscommunicatie te benoemen. Met de transparantie van de overheid, zo betoogt hij, is het nog altijd droevig gesteld en wel op alle niveaus: op het abstractieniveau van een beleidsprogramma en op het concrete niveau van een individuele uiting. Communicatieadviseurs kunnen een beleidsprogramma niet omschrijven naar doelen en middelen, en beleidsmakers stellen een onbegrijpelijke wet op die communicatieadviseurs vervolgens in een brochure mogen uitleggen. “Communicatie is de voortzetting van beleid met andere middelen”, zo stelt Middel vrij naar de militair strateeg Von Clausewitz. Vraagvolgend opereren is dan niet de beste strategie. Het voorstel van Middel is om transparantie als bron van legitimering aan te houden. Daarmee bedoelt hij dat er niet moet worden gewacht op onbegrijpelijke output maar van meet af aan samengewerkt moet worden aan begrijpelijk beleid; “minder serviliteit en meer Gideonsbende”. Zijn pleidooi geeft richting en inhoud aan het genoemde verdapperen.

Reflectie in actie

Wat begon als een zoektocht naar analytisch vermogen, eindigt zo als een oproep tot durf en ‘ambtelijke ongehoorzaamheid’. Dat is goeddeels geïnspireerd op de analyse van de 25 interviews. “Een lucifer ontbranden” is in tweeërlei opzicht een praktische studie: uit de praktijk, voor de praktijk. In die zin schaart het zich in een traditie van publicaties op het gebied van organisatie, management, training en communicatie waarin leren in en van de praktijk centraal staat. Geestelijk vader van dit genre is Donald Schön en juist hij wordt hier gemist. Zijn klassieke werk “The reflective practitioner, how professionals think in action” (1983) conceptualiseert ‘reflectie in actie’. Dit is een vorm van handelend leren die uitstijgt boven routinematig reageren. De kunst van het reflecteren is dat je bij verrassingen en onverwachte wendingen in de praktijk tegelijkertijd nadenkt en nieuwe handelingen uitprobeert. Er vindt als het ware een ‘conversatie met de situatie’ plaats. Theorieën over praktijk- en ervaringsleren à la Schön zijn in de wereld van overheidscommunicatie zeer welkom; voor professionalisering in het algemeen en voor de ontwikkeling van analytisch vermogen in het bijzonder.