recensie

Recensie: Else Böhler, Duits dienstmeisje - Simon Vestdijk

In 1935 verscheen 'Else Bohler, Duits dienstmeisje' van Simon Vestdijk bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar. Het was de tweede roman die Vestdijk publiceerde. Het gaat over een Nederlandse student die verliefd wordt op een Duitse meisje genaamd Else Böhler. Het boek speelt zich deels af in Nazi-Duitsland.

Verliefde student

De ik-persoon in deze roman is Johan Roodenhuis. Hij studeert rechten. Jarenlang heeft hij op zichzelf gewoond en volop genoten van het studentenleven. Op een gegeven moment raakt zijn vader echter in financiële problemen. Johan krijgt daardoor voortaan veel minder financiële steun van zijn ouders en wordt genoodzaakt om tijdens de slotfase van zijn studie weer bij zijn vader, moeder en broertje te gaan wonen. Johan voelt zich beslist niet thuis in het bekrompen, burgerlijke milieu van zijn ouders.

Op een gegeven moment krijgt Johan een liefdesaffaire met de Duitse Else Böhler, die als dienstmeisje werkt bij twee gezusters die enkele huizen verderop wonen. Door één van die twee zussen wordt Else als een slaaf behandeld. Op den duur heeft ze daar genoeg van en besluit ze terug te keren naar Duitsland. Na enige tijd besluit Johan om naar Duitsland te reizen, om daar Else op te zoeken. Deze roman heeft een bloederige ontknoping. Johan vertelt het hele verhaal in een cel, terwijl hij wacht op de voltrekking van de doodstraf.

Inspiratie: autobiografisch?

De aanleiding om dit boek te schrijven was deels autobiografisch. Vestdijk had namelijk kort daarvoor zelf een affaire gehad met een Duits dienstmeisje: Maria Schrader. Het woord ‘Schützkaffee’ dat een belangrijke rol speelt in het boek, is een knipoog naar de naam van het café waarin Simon en Maria tijdens hun romance regelmatig zaten: Schut's Café. Toch is het boek beslist niet puur een autobiografische roman. Vestdijk zei hierover in een brief aan Henri Bulhof: 'Wat de personages betreft, hierbij zijn slechts weinig natuurgetrouwe portretten. Mijn ouders b.v. zijn in deze vorm volkomen gefantaseerd, en ook mevrouw Steketee is een bedenksel, en zeker niet geïnspireerd op de vriendelijk mevrouw Annie de Zeeuw van no 22. Weer andere personages zijn sterk caricaturaal vervormd. Als behoorlijk gelijkend portret beschouw ik eigenlijk alleen het "dienstmeisje" zelf, en in mindere mate de broer Eg, die gelijkenis vertoont met een neefje [Toine], dat bij ons in huis werd opgevoed.' De ontknoping van het boek, waarin de hoofdpersoon naar Duitsland reist, is fictie: Vestdijk reisde niet werkelijk het meisje achterna, toen het uit was tussen hen.

Structuur van het boek

Wat mij betreft is de structuur van dit boek niet erg geslaagd: zogenaamd zou dit door de hoofdpersoon geschreven zijn in de laatste weken van zijn leven, terwijl hij in de dodencel op zijn executie zat te wachten. Vestdijk heeft niet voldoende zijn best gedaan om een boek te schrijven dat iemand in zo’n situatie, in een extreem korte periode en met de dood op de hielen, daadwerkelijk zou kunnen neerpennen: qua stijl bevat dit boek daarvoor te veel tierlantijntjes, qua inhoud zijn veel passages daarvoor te breedsprakerig en qua psychologie komt het niet geloofwaardig genoeg over. Het is te duidelijk een boek van iemand die in een studeerkamer maandenlang zit te genieten van het schrijfproces en niet van iemand die in een cel, met de dood in zijn ogen, binnen enkele weken nog één keer de balans op maakt van de laatste periode van zijn leven.

Vestdijk was in topvorm

Hoewel ik de structuur van dit boek dus niet erg geloofwaardig over vind komen, kan ik voor de rest veel positieve dingen over deze roman melden. De stijl waarin dit boek geschreven is, is werkelijk subliem; stilistisch gezien was Vestdijk duidelijk in topvorm. De ergernissen die de student ervaart, als hij terug in het burgerlijke milieu van zijn ouders zijn leven probeert op te pakken, zijn psychologisch gezien vaak ook erg sterk beschreven. Het boeiendste en beste deel van deze roman vind ik het deel waarin Johan Roodenhuis in Duitsland op zoek gaat naar Else (= circa de laatste vijftig pagina's). De lezer treft in dit deel buitengewoon scherpe, satirische beschrijvingen aan van de totalitaire staat die Duitsland onder de Nazi's was geworden. Die beschrijvingen zijn extra indrukwekkend als men beseft dat Vestdijk dit boek begon te schrijven in het najaar van 1934 en het af had in het voorjaar van 1935. De Nazi's waren op dat moment dus nog amper twee jaar aan de macht. Terwijl op dat moment in Europa nog velen wegkeken, of zelfs nog positieve woorden over hadden voor bijvoorbeeld de economische politiek van Hitler, beschreef Vestdijk al dat bij onze Oosterburen een hel op aarde aan het ontstaan was.

Biografie: Simon Vestdijk

Simon Vestdijk werd op 17 oktober 1898 in Harlingen geboren en overleed op 23 maart 1971 in Utrecht. Hij wordt gerekend tot de grootste Nederlandse romanschrijvers van de 20e eeuw. Tot zijn bekendste werken behoren 'De dokter en het lichte meisje', 'De kellner en de levenden', 'Op afbetaling', 'Ivoren wachters' en 'De koperen tuin'.

Vestdijk en Nazi-Duitsland

In de jaren dertig behoorde Simon Vestdijk tot de bekendste auteurs van de zogenaamde Forum-generatie. Een aantal vrienden van Vestdijk die ook tot deze generatie behoorden, zoals E. Du Perron en Menno Ter Braak, waren in die jaren zeer actief in de Nederlandse en internationale antifascistische beweging. Vestdijk, die meer de mentaliteit van een kluizenaar dan van een activist had, was hierin niet echt actief, maar toonde in zijn literaire werk (en dan met name in 'Else Böhler, Duitse dienstmeisje') wel duidelijk hoe zeer hij walgde van het opkomende fascisme.

Op 14 mei 1940, de dag waarop het Nederlandse leger zich overgaf aan Duitsland, pleegde Menno ter Braak zelfmoord en overleed E. Du Perron aan een hartaanval.

Angst

Het verhaal gaat, dat Vestdijk tijdens de Duitse bezetting zeer bang was om in de problemen te komen vanwege de inhoud van de roman 'Else Böhler, Duits dienstmeisje', en dat hij de exemplaren die hij nog had van dit boek, daarom in zijn kippenhok heeft begraven. In de beginjaren van de Tweede Wereldoorlog bleef Simon Vestdijk literair actief, onder meer als redacteur van Groot Nederland. In die tijd heeft Vestdijk zich op politiek gebied voorzichtig opgesteld, in de hoop om geen problemen met de Duitsers te krijgen. Toch werd hij in 1942, net als veel andere vooraanstaande Nederlandse intellectuelen, door de Nazi's gevangengezet als 'gijzelaar' in het Kamp Sint-Michielsgestel. In dat kamp begon Vestdijk aan het schrijven van één van zijn monumentaalste boeken: het grote essay 'De toekomst der religie'. Uiteindelijk kwam Vestdijk vrij uit het gijzelaarskamp door zich, onder druk van de Duitsers, als lid aan te melden bij de Nationaal-Socialistische Kultuurkamer.

Populair

Opvallend is overigens dat Vestdijk, die zoals gezegd onder meer in 'Else Böhler, Duitse dienstmeisje' zijn afkeer van het Nazisme toonde, als literaire auteur toch tamelijk populair was in Nazi-Duitsland. Tijdens het Nazi-regime verschenen er Duitse vertalingen van verschillende boeken van hem, waaronder Het vijfde zegel, Rumeiland en Ierse Nachten.