recensie

Boekrecensie: 'Gaan, ging, gegaan' van Jenny Erpenbeck

Een net gepensioneerde, zo goed als apolitieke hoogleraar wordt in het Berlijn van de eenentwintigste eeuw vrij abrupt geconfronteerd met een aantal Afrikaanse vluchtelingen en hun verhalen. Hij probeert aarzelend greep te krijgen op hun wereld, eerst met zijn eigen intellectuele methodes, maar als die tekortschieten met een praktischer benadering. Zo wordt hij geleidelijk aan een totaal andere en nieuwe wereld binnen getrokken en leert hij tegelijkertijd de grimmige realiteit van de in ondoorgrondelijk jargon vervatte Duitse asielwetgeving kennen.

Boekgegevens

• Auteur: Jenny Erpenbeck
• Titel: 'Gaan, ging, gegaan' (vertaling van 'Gehen, ging, gegangen' door Elly Schippers)
• Uitgeverij: Van Gennep 2016
• Verschenen: 2016
• ISBN: 9789461643780

Alleen in een groot huis

Richard, tot voor kort hoogleraar klassieke cultuur en literatuur en net met emeritaat gegaan, woont in een buitenwijk van Berlijn. Sinds zijn vrouw is overleden en zijn vriendin hem heeft verlaten, woont hij alleen in een groot huis; af en toe ontmoet hij vrienden van vroeger. Hij leidt een overzichtelijk en comfortabel leventje en neemt de buitenwereld en de politiek nauwelijks waar. Zo loopt hij vrij achteloos langs een groep Afrikaanse mannen die op een Berlijns plein een hongerstaking houden om erkend, 'zichtbaar' te worden.

Daarin komt verandering als hij via de tv wordt geconfronteerd met het vluchtelingenprobleem en een eerste glimp opvangt van de absurditeit van de Europese wet- en regelgeving die de vluchtelingen effectief gevangen houdt in een net van ondoorgrondelijk ambtelijk jargon. Ze moeten eindeloos wachten op een verblijfsvergunning om daarna vaak alsnog te worden uitgezet, en zolang hun status niet geregeld is mogen ze niet werken en officieel zelfs geen taalcursussen volgen, al staat de Berlijnse senaat dat laatste wel oogluikend toe. Maar het grootste deel van hun tijd zijn ze tot een slopend nietsdoen veroordeeld.

Wederzijds onbegrip

Richard besluit een bezoek te brengen aan het oude schoolgebouw waar de senaat de mannen tijdelijk heeft ondergebracht en bereidt thuis met zorg de vragen voor die hij hun wil stellen. Tijdens die eerste gesprekken blijkt al snel dat Richards door en door westerse begrippenapparaat niet alleen volstrekt tekortschiet voor dit doel, maar zelfs dat de mannen hem dikwijls domweg niet begrijpen. Wat moet je met de vraag wat voor band je met je ouders hebt als je niet eens meer zeker weet waar ze zijn en of ze nog wel leven?

Nog een hele poos probeert Richard zijn klassieke universitaire kennis los te laten op wat hij om zich heen ziet en te horen krijgt, maar gaandeweg ontstaat bij hem steeds meer begrip voor de Afrikaanse vluchtelingen, die enorme afstanden over de aardbol hebben afgelegd maar tegelijk in een piepkleine wereld leven. De kennis die voor de meeste westerlingen vanzelfsprekend onderdeel van hun denkwereld is, ontbreekt bij de mannen. Ze hebben geen flauw idee wie Hitler was en zijn stomverbaasd als ze horen dat er enkele decennia geleden een muur dwars door Berlijn liep, niet om mensen buiten te houden, maar om ze binnen te houden. Dit gaat hun begrip te boven. Richard weet op zijn beurt nagenoeg niets van hun Afrikaanse leven; hij kan van de meeste Afrikaanse landen niet eens de hoofdstad opnoemen, constateert hij beduusd.

Richard wordt bovendien aan het denken gezet over zijn eigen leven en zijn keuzes uit het verleden, en hij komt tot het inzicht dat hij in zijn veilige wereldje te vaak vanuit angst heeft gehandeld. Angst voor verandering, angst om aanstoot te geven, angst om vader te worden.

Als de crisis rond de groep mannen een hoogtepunt bereikt en een aantal van hen het land uit moeten, staat Richard opnieuw voor een beslissing die vérstrekkende gevolgen kan hebben. Moet hij enkele van zijn nieuwe vrienden bij zich in huis nemen zodat ze niet op straat hoeven te leven? Zal hij het aandurven?

Een nieuw leven

'Gaan, ging, gegaan' is een spannend boek waarin je van nabij meemaakt hoe een nogal verkalkte oudere man langzaam een totaal ander en nieuw leven in wordt getrokken en wat voor impact dat op hem heeft. De roman is soms wat schematisch en Richard blijft als hoofdpersoon toch een ietwat vage figuur. Aan de andere kant maken de vele lange uitweidingen rond de verhalen van de vluchtelingen het boek nogal lang en onevenwichtig. Wat strenger inkorten en redigeren was het verhaal ten goede gekomen. Af en toe krijgt het verhaal een bijna slapstickachtig karakter, bijvoorbeeld wanneer Richard met een van de mannen meegaat naar diens advocaat.

Ondanks de genoemde minpunten is dit boek zeker een aanrader. Het is geschreven voordat de grote vluchtelingenstroom in 2015/2016 op gang kwam, maar heeft juist daardoor (onbedoeld) een nog grotere actualiteitswaarde gekregen. Het Duitse weekblad Die Zeit merkte terecht op dat geen boek ooit zó dicht bij de actualiteit kwam.