recensie

Hart der Duisternis: een kritische roman van Joseph Conrad

In de negentiende eeuw werd de Pools-Britse schrijver Joseph Conrad geroemd om zijn ‘Hart der Duisternis’, een novelle die de pijnpunten van het Belgisch kolonialisme -en het kolonialisme in het algemeen- blootlegde. Het is een klassieker van de Britse literatuur geworden die nog steeds hoog op de leeslijstjes van studenten en boekenliefhebbers staat genoteerd.

Inhoud

Charles Marlow vertelt aan de bemanningsleden van een schip over een bootreis die hij ondernam in het binnenland van Congo. Op zoek naar werk wilde hij graag door 'de Maatschappij' worden uitgestuurd om zijn bijdrage te leveren aan de kolonisering van Congo. Door voorspraak van zijn tante wordt hij gerecruteerd en mag hij als kapitein van een oude stoomboot zorgen voor de bevoorrading van de verschillende handelsnederzettingen en de aflossing van uitgebluste ‘zendelingen’.

Onderweg naar de belangrijkste nederzetting diep in de jungle hoort hij met lovende bewoordingen spreken over een zekere Kurtz die een benijdenswaardige reputatie heeft opgebouwd en voor grote hoeveelheden ivoor heeft gezorgd. Na enkele tegenslagen en een afgeweerde aanval van inboorlingen komt de stoomboot ter bestemming aan en ontmoet Marlowe een doodzieke Kurtz. Bedoeling was de man, van wie geruime tijd niets meer was vernomen en over wie geruchten de ronde deden dat hij ernstig ziek was, op te sporen en eventueel te vervangen omdat hij toch serieus uit de bocht was gegaan en de Maatschappij aanzienlijke schade had toegebracht. Hij wordt meteen en tegen zijn wil aan boord genomen, maar hij is zo verzwakt dat hij op de terugweg overlijdt. Terug in Londen zoekt Marlowe Kurtz’ verloofde op om haar het nieuws te melden.

Kurtz

Vanaf de aankomst van Marlow in Congo hoort hij in elke nederzetting die hij aandoet met veel lof en bewondering spreken over een zekere Kurtz. Hij is een hoogbegaafde, welbespraakte en ambitieuze Duitser met een aantal duidelijk afgelijnde idealen die hij in Congo wil aftoetsen. Hij wordt omschreven als 'een gezant die medeleven, wetenschap en vooruitgang verspreidt' en voor de goede zaak door Europa werd uitgestuurd om de Afrikanen naar een betere toekomst te leiden. Elke nederzetting moet een baken zijn op de weg naar een beter leven, een handelscentrum, maar ook een centrum voor humanisering, opvoeding en vooruitgang en daarvoor zijn intelligente mannen als Kurz een noodzaak.

De moeilijke en zware omstandigheden waarin hij moet opereren hebben - net zoals bij allen die zich in de Belgische kolonie hebben gevestigd - een negatieve invloed op zijn gedrag. Van zijn edele ingesteldheid schiet niet veel over en hij is een meedogenloze, wrede man geworden die inboorlingen die zijn gezag niet aanvaarden zonder pardon afslacht. Rond zijn schamele verblijfplaats heeft hij een reeks palen laten neerzetten waarop de hoofden van 'rebellen' werden gespiest. Ook medewerkers die hem niet liggen of hem tegenwerken worden zonder pardon weggestuurd. Het hart der duisternis heeft zich in hem genesteld.

Op deze manier is hij erin geslaagd in het binnenland van de jungle een klein rijk uit te bouwen waarover hij heerst. De inboorlingen verafgoden hem en van alle uitgestuurde kolonisatoren is hij de man die het meeste ivoor weet binnen te halen. Ter attentie van de Internationale Maatschappij voor de Afschaffing van Barbaarse Praktijken schreef hij een hooglijk gewaardeerd rapport dat uitblonk door eruditie en een verbazingwekkende taalvaardigheid, een klare kijk op de dingen en een nobele ingesteldheid. Paradoxaal genoeg werd het afgesloten met de ijzingwekkende kreet "Roei uit, die wilden!"

Net voor hij sterft stoot hij met een ultieme ademstoot zijn laatste woorden uit, als een samenvatting van zijn leven in het duistere Afrikaanse binnenland: "Het afgrijzen! Het afgrijzen!"

Raamvertelling

De novelle is geschreven in de vorm van een raamvertelling. Dit betekent dat een personage, hier Charles Marlowe, een verhaal vertelt binnen het verhaal. Marlowe maakt deel uit van de bemanning van een schip dat op de Theems wacht om uit te varen. Een van de toehoorders brengt daarvan verslag uit. Dit is een techniek die in de literatuur reeds vaak werd gebruikt, bijvoorbeeld in Duizend-en-één Nacht, de ‘Verhalen van de Kantelberg’ van Geoffrey Chaucer of de 'Max Havelaar ' van Multatuli. Recenter paste Harry Mulisch dit procédé toe in ‘De Ontdekking van de Hemel’.

Aanklacht

Het Hart der Duisternis wordt algemeen beschouwd als een aanklacht tegen de meedogenloze kolonialisatie der negentiende eeuw. Conrad beschrijft via Marlowes reis doorheen het Congolese binnenland hoe de Europeanen de inboorlingen onderdrukten en schandelijk uitbuitten. De hoofdbekommernis van de nederzettingen was het binnenhalen van zoveel mogelijk ivoor. Hij ziet hoe er blindelings op de 'wilden' wordt geschoten, hoe ze worden mishandeld en in 'chain gangs' wegen moeten bouwen of een spoorweg aanleggen. Arbeiders die door de explosies voor de aanleg van infrastructuur gekwetst raken, isoleren zich om zachtjesaan en in eenzaamheid te creperen. Met beschrijvingen als deze trachtte Conrad het geweten van de wereld te beroeren.

Toch zijn sommigen het met die zienswijze niet eens. De Nigeriaanse schrijver Chinuo Achuebe (1930), vader van de moderne Afrikaanse literatuur, schold Conrad in 1975 zelfs uit voor racist tijdens een lezing aan de universiteit van Massachusetts in Amherst. Hij vond dat de Afrikanen in de novelle als een minderwaardig ras worden beschreven wat de publieke opinie op negatieve wijze zou hebben beïnvloed.

De auteur

Joseph Conrad werd in 1857 in Polen geboren en werd door het zeemansleven aangetrokken. Zo zag hij veel van de wereld en klom op tot de graad van kapitein. Bij zijn eerste reis naar Engeland in 1878 leerde hij de Engelse taal en werd vervolgens Brits staatsburger in 1886. In 1894 stopte hij met varen en werd schrijver.

De inspiratie voor ‘Hart der Duisternis’ haalde Conrad uit zijn eigen bootreis in Congo Vrijstaat in 1890. Hij zag er zoveel wreedheden en dingen die niet door de beugel kunnen, dat hij ontslag nam en zijn ervaringen neerpende in deze novelle.
Francis Ford Coppola maakte een eigentijdse versie van het verhaal met de film ‘Apocalypse Now’ waarin Marlon Brando de rol van de Amerikaanse Kurtz op zich nam.

Conrad is tevens de auteur van onder andere 'Lord Jim' (1900) en 'Nostromo' (1904). Conrad werd door critici uit zijn tijd geprezen om zijn taalgebruik hoewel het Engels na het Pools en het Frans pas zijn derde taal was. Hij beïnvloedde een hele reeks beroemde auteurs als Graham Greene, Virginia Woolf, Thomas Mann, Ernest Hemingway en William Faulkner.